विश्व संवाद केंद्र - पुणे
24 days ago
अनुभव मंडप ः भारताची पहिली संसद
भारतीय संतपरंपरेची हीच अमूल्य देणगी आहे की, प्रत्येक संकटसमयी त्यांनी समाजाला केवळ धार्मिक नव्हे तर सामाजिक, राजकीयदृष्ट्याही योग्य दिशा दाखवली. बाराव्या शतकातील थोर द्रष्टे आणि सामाजिक क्रांतिकारक भगवान बसवेश्वर हे याचे सर्वोत्तम उदाहरण ठरतात. त्यांनी स्थापन केलेले ‘अनुभव मंडप’ हे आजच्या भाषेत ‘लोकशाही संसद’च होते, जिथे कोणताही भेदभाव न करता सर्व जाती-धर्मांचे लोक आपल्या अनुभवावर आधारित विचार मांडत असत. त्यामुळे अनुभव मंडपाला "जगातील पहिले संसद भवन" म्हणणे ही अतिशयोक्ती नाही, तर ऐतिहासिक सत्य आहे.
दुर्दैवाने, स्वातंत्र्यानंतर काही विचारवंत आणि इतिहासकारांनी लोकशाहीचे उगमस्थान पश्चिमात शोधण्याचा प्रयत्न केला. त्यामुळे भारतीय समाजाला आपली खरी परंपरा विसरायला लावण्यात आली. खरंतर, भारतीय लोकशाहीची मुळे खूपच खोल आहेत. ती वेदांतील ‘सभा’ आणि ‘समिती’ पासून सुरू होऊन अनुभव मंडपासारख्या प्रयोगांपर्यंत येतात. भगवान बसवेश्वरांचे कार्य आपल्याला आजही आठवण करून देते की, खरी लोकशाही ही आपल्या भारतीय संस्कृतीचा आत्मा आहे; ती केवळ पाश्चिमात्य अनुकरणातून आलेली गोष्ट नाही.
वैशाख शुद्ध तृतीयेला (ग्रेगोरियन तिथीनुसार ३० एप्रिल), भगवान बसवेश्वर जयंतीनिमित्त त्यांच्या दूरदर्शी विचारांना आणि लोकशाहीच्या मूळ भारतीय संकल्पनेला नमन करणे हीच खरी त्यांना आदरांजली ठरेल.
कर्नाटकातील बसवन बागेवाडी येथे इ.स. ११०६ मध्ये एका शैव ब्राह्मण कुटुंबात जन्मलेले भगवान बसवेश्वर हे बाल्यावस्थेपासूनच रूढीवादी प्रथा आणि जातिव्यवस्थेचे प्रखर विरोधक ठरले. अवघ्या आठव्या वर्षी उपनयन संस्कार नाकारून त्यांनी पारंपरिक धार्मिक विधींपासून मोकळा विचार स्वीकारण्याचा धाडसी निर्णय घेतला. त्यांचा विश्वास एका सत्य आणि परिपूर्ण परमेश्वरावर (भगवान शिव) केंद्रित होता. अस्पृश्यता, अंधश्रद्धा, कर्मकांडप्रधान मंदिरव्यवस्था आणि पुरोहितांच्या वर्चस्वाला त्यांनी ठामपणे विरोध केला. भगवान बसवेश्वरांनी आरंभ केलेली ही सामाजिक जागृती बाराव्या शतकातील भारतीय समाजात एक अभूतपूर्व परिवर्तन घडवणारी ठरली.
बालपणी जातिव्यवस्थेविरुद्ध केलेला त्यांचा विद्रोह आणि श्रमाच्या प्रतिष्ठेवर दिलेला जोर हे त्या काळातील अत्यंत क्रांतिकारी विचार होते आणि अनुभव मंडपाच्या समानतेच्या तत्त्वांचा आधारस्तंभ ठरले. त्यांनी स्थानिक भाषेचा केलेला वापर हा सामान्य लोकांना जोडण्यासाठी आणि त्यांना सक्षम करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा होता.
१. अनुभव मंडप - भारताची पहिली संसद :
बाराव्या शतकात कल्याण (आताचे बसवकल्याण) येथे 'आध्यात्मिक संसद' आणि 'जगातील पहिली धार्मिक संसद' म्हणून अनुभव मंडपाची स्थापना झाली. याचा अर्थ 'अनुभव मंडप' किंवा 'अनुभवाचे दालन' असा होतो. हे एक सार्वजनिक व्यासपीठ होते, जिथे पुरुष आणि स्त्रिया जीवनातील आध्यात्मिक, आर्थिक आणि सामाजिक समस्यांवर मनमोकळी चर्चा करण्यासाठी एकत्र येत असत. संत अल्लम प्रभू यांनी या मंडपाचे अध्यक्षपद भूषवले, तर बसवेश्वरांनी पंतप्रधान आणि चेन्नबसवण्णा यांनी वचनांचे संकलक आणि वक्ता म्हणून काम पाहिले.
या संस्थेच्या सदस्यांना विचार, भाषण आणि कृतीचे पूर्ण स्वातंत्र्य होते, ज्यामुळे त्यांना विविध विषयांवर प्रश्न विचारण्याची आणि चर्चा करण्याची संधी मिळाली. मंडपात झालेल्या संवादांचे 'वचन साहित्य' या स्वरूपात व्यवस्थित जतन केले गेले.
आधुनिक संसदेत सदस्य निवडणुकीद्वारे निवडले जातात, तर अनुभव मंडपात आध्यात्मिक प्राप्तीच्या आधारावर सदस्यांची निवड होत असे, हा एक महत्त्वाचा फरक आहे. तरीही, सामाजिक, धार्मिक, आध्यात्मिक, आर्थिक आणि साहित्यिक क्षेत्रातील विविध समस्यांवर विचारविनिमय करणारे हे एक ‘विचारविनिमय मंडळ’ म्हणून कार्यरत होते. भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनीही अनुभव मंडपाचा उल्लेख भारतीय संसदीय लोकशाहीचा आधारस्तंभ म्हणून केला आहे. अनुभव मंडपाची रचना आणि कार्यपद्धती, ज्यात अध्यक्ष, खुल्या चर्चेसाठी व्यासपीठ आणि चर्चांचे जतन यांचा समावेश आहे, आधुनिक संसदीय प्रणालीच्या मूलभूत तत्त्वांशी जुळते. विविध सामाजिक-आर्थिक पार्श्वभूमीच्या लोकांचा समावेश या संस्थेला लोकशाही स्वरूप देतो.
२. अनुभव मंडपात महिलांची भूमिका आणि लिंग समानता :
बसवेश्वरांनी लिंग समानतेचा जोरदार पुरस्कार केला आणि त्यांनी स्पष्टपणे सांगितले की एक लिंग दुसऱ्याइतकेच महत्त्वाचे आहे. अनुभव मंडपात महिलांना पुरुषांच्या बरोबरीचे अधिकार देण्यात आले आणि त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. महिलांना अनुभव मंडपात सामाजिक समस्या आणि जीवनातील विविध पैलूंवर आपले मत व्यक्त करण्याचे स्वातंत्र्य होते. वचन साहित्यात महिलांच्या समानतेवर जोर देण्यात आला आणि पुरुष आणि स्त्रियांच्या आत्म्यामध्ये कोणताही भेद नाही, हे स्पष्टपणे सांगितले गेले. अनुभव मंडपाने महिलांना मोठ्या प्रमाणावर सामाजिक-सांस्कृतिक चर्चांमध्ये सहभागी होण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून दिले.
बाराव्या शतकातील भारतात लिंग समानतेबद्दल बसवेश्वरांनी घेतलेली ही क्रांतिकारी भूमिका अभूतपूर्व होती आणि अनुभव मंडपात महिलांचा सक्रिय आणि महत्त्वपूर्ण सहभाग याचा जिवंत पुरावा आहे. विचारविनिमय सभेत महिलांचा समावेश आणि त्यांना आपले विचार व्यक्त करण्याचे स्वातंत्र्य, तसेच सामाजिक आणि दार्शनिक चर्चेत योगदान देण्याची संधी यामुळे या संस्थेत लिंग समानता होती, हे स्पष्ट होते.
अनुभव मंडपात स्त्रिया आणि सर्व स्तरातील लोकांना मुक्तपणे विचार मांडण्याची संधी देऊन त्यांनी सर्वसमावेशकतेचे प्रत्यक्ष उदाहरण घडवले. आज ज्या लोकशाही मूल्यांचा आपण गौरव करतो, ती मूल्ये भारतीय संस्कृतीत मध्ययुगीन काळातच रुजली होती. मात्र स्वातंत्र्यानंतर दीर्घकाळ आपण भारतीय लोकशाहीच्या या मूळ तत्त्वज्ञानाकडे दुर्लक्ष करून फक्त पाश्चिमात्य आदर्शांवर अवलंबून राहिलो. भारतीय लोकशाहीची खरी उगमकथा समजून घेण्यासाठी बसवेश्वरांच्या कार्याचे पुनःस्मरण करणे अत्यंत गरजेचे आहे.
------------------
३. प्रमुख महिला शरण आणि त्यांचे योगदान:
अनुभव मंडपात अनेक विदुषी महिलांनी सक्रिय सहभाग घेतला आणि आपल्या योगदानाने या संस्थेला समृद्ध केले. त्यापैकी काही प्रमुख महिला शरण आणि त्यांचे योगदान खालीलप्रमाणे आहे:
अक्कमहादेवी: कन्नड साहित्यातील एक प्रमुख कवयित्री आणि लिंगायत धर्मातील एक महत्त्वपूर्ण व्यक्ती, ज्यांना त्यांच्या आध्यात्मिक ज्ञानामुळे 'अक्का' (मोठी बहीण) म्हणून आदराने संबोधले जाते. त्यांच्या वचनांमध्ये गेयता आणि भगवान शिव (चेन्नमल्लिकार्जुन) यांच्याप्रती असलेली त्यांची तीव्र भक्ती दिसून येते, ज्यात लौकिक प्रेमाचा त्याग करून दैवी प्रेमाचा स्वीकार करण्याच्या विषयांचा समावेश आहे.
नीलांबिके: बसवेश्वरांची पत्नी, ज्या त्यांच्या उत्कृष्ट आणि तत्त्वज्ञानात्मक वचनांसाठी ओळखल्या जातात.
गंगाम्बिके: बसवेश्वरांची दुसरी पत्नी, ज्यांनी अनुभव मंडपात सक्रिय सहभाग घेतला.
मुक्तयाक्के: अजगन्नाची बहीण, जी तिच्या वचनांमधील गहन तत्त्वज्ञानात्मक विचारांसाठी प्रसिद्ध आहे आणि अल्लम प्रभू यांनी तिच्या आध्यात्मिक प्राप्तीची प्रशंसा केली आहे.
सत्यक्के: त्यांच्या वचनांमध्ये आत्म्यांची समानता, लिंगभेदाच्या पलीकडे जाणे, यावर जोर देण्यात आला आहे.
अमुगे रायम्मा: यांनी शरण चळवळीतील ढोंगी लोकांवर कठोर आणि उपरोधिक वचने रचली.
इतर प्रमुख महिला: सुमारे ३३-३६ महिला कवयित्री (शरणे), ज्यात कादेरी रेमव्वे, सुले संकव्वे, अयदक्की लक्कम्मा आणि बोंतादेवी यांचा समावेश आहे, ज्यांनी आपापल्या अद्वितीय दृष्टिकोनातून आणि अनुभवांतून वचनांच्या माध्यमातून योगदान दिले.
भगवान बसवेश्वर आणि अनुभव मंडप यांचे महत्त्व अनमोल आहे. अनुभव मंडप केवळ धार्मिक किंवा दार्शनिक व्यासपीठ नव्हते, तर ते भारतातील पहिले असे संस्थान होते, ज्याने मध्ययुगाच्या उंबरठ्यावर उभ्या असलेल्या भारतात लोकशाही आदर्श आणि लिंग समानतेचा पाया घातला.
४. स्वतःचे ‘आत्मभान’ विसारलेल्या भारताची परकीय विचारांवर आधारली राजसत्ता
बसवेश्वरांच्या सामाजिक सुधारणा आणि अनुभव मंडपाचा वारसा आजही प्रेरणादायी आहे. जातिभेद आणि असमानता यांसारख्या समकालीन सामाजिक समस्यांवर मात करण्यासाठी त्यांच्या शिकवणीतून मार्गदर्शन मिळते. भारतीय संसदेत बसवेश्वरांचा पुतळा त्यांच्या लोकशाही मूल्यांच्या योगदानाला दिलेली आदरांजली आहे. स्वातंत्र्यानंतर १९५० मध्ये भारतात लोकशाही व्यवस्था स्थापन झाली, पण या लोकशाहीच्या मुळांचा विचार करताना भारतीय समाजाने पश्चिमेकडील संकल्पनांचा प्रभाव स्वीकारला आणि आपल्या मातीतच खोलवर रुजलेल्या मौलिक विचारधारेकडे दुर्लक्ष केले.
बाराव्या शतकात भगवान बसवेश्वरांनी जातिव्यवस्था, धार्मिक कर्मकांड, स्त्रियांवरील अन्याय यांचा तीव्र विरोध करून ‘अनुभव मंडप’ या माध्यमातून भारताच्या पहिल्या लोकशाही व्यवस्थेचा पाया घातला होता. त्या काळात भारत सामाजिक विघटनाच्या गर्तेत होता — जिथे जातीभेद, अंधश्रद्धा आणि परकीय आक्रमणांचे सावट दाटले होते. अशा काळात भगवान बसवेश्वरांनी समानता, श्रमाची प्रतिष्ठा आणि लिंग समतेचे धडे दिले.
(संशोधन विभाग विश्व संवाद केंद्र आणि वायुवेग)
- विश्व संवाद केंद्र - पुणे
Share With Friends
अभिप्राय
अभिप्राय लिहा
