विश्व संवाद केंद्र वृत्तसेवा (team vsk)
6 days ago
संत ज्ञानेश्वरांनीभक्तीमार्गस्वीकारण्यामागे त्यांची भूमिका
संत ज्ञानेश्वरांनीभक्तीमार्गस्वीकारण्यामागे सर्वसमावेशी भूमिकेचा पुरस्कार असल्याचे पाहायला मिळते. ज्यांना सगळेच माहित असते त्यांना कुणाला काय जमू शकेल हे शोधणे सहज शक्य असते. संत ज्ञानेश्वरांना त्यांच्या नाथ परंपरेने योग आणि ज्ञान पारंगत होण्याची संधी दिली. घरात मुळात चालत आलेल्या भागवत संप्रदायाने भक्ती मार्गाचा बोध दिला. सामान्य समाजातील प्रत्येकाला ईश्वर तत्वाची ओळख व्हावी, किंबहुना तो मनुष्य म्हणून त्यांचा अधिकार आहे या भूमिकेतून आणि स्वत:च्या आकलनाच्या आधारे त्यांनी भक्ती मार्गाचा पुरस्कार केला. त्याचा पाया मजबूत करून व्यापक अर्थाने आत्मकल्याणाच्या मार्गाचे विधिवत लोकार्पण केले. या मागच्या त्यांच्या भूमिकेत पुढील संदर्भ येतात.
अनुसरण सुलभता
- ज्ञानमार्गआणिकर्ममार्गसर्वसामान्यांना अवघड होते.
- पूर्वपात्रता हा सगळ्यात मोठे अडसर होता.
- साधनेतील काठीण्य सातत्याची अनिवार्यता टिकवण्याचे आड येणारे होते.
- ज्ञान आणिकर्ममार्गासाठी करावा लागणारा अनेक संसारिक भूमिकांचा त्याग सर्वांच्या आवाक्यात नव्हता.
- संस्कृत ज्ञान, वेदाध्ययन आणि कठीण यज्ञकर्म ही बहुजनांपासून दूरची गोष्ट होती.
- भक्तीमार्ग मात्र साधा, हृदयातून अनुभवता येणारा आणि सर्वांना खुला होता.
- जात, लिंग किंवा शिक्षण यावर बंधन नव्हते.
- धर्माचे संवर्धन मोजक्यांचे नाही तर सर्वांनी मिळून करायचे काम आहे. त्यासाठी सर्वांना तो आपला वाटावा
- ज्ञानेश्वरांनी “भक्ती” ही जनसामान्यांपर्यंत पोहोचणारी, सोपी आणि अनुसरण सुलभ साधना मानली.
ज्ञान व भक्ती यांचा संगम
- ज्ञानेश्वरांचा आधारभगवद्गीताहोती, ज्यात भगवान श्रीकृष्णांनी भक्तीला श्रेष्ठ मार्ग मानला आहे—
“भक्त्या मामभिजानाति” (भक्तीनेच मला खरे ओळखता येते). त्याला ओळखणे हेच जन्माचे सार्थक असेल तर त्यासाठी सुलभ सोपा आणि त्यांनी सांगितलेला मार्गच निवडावा ही भूमिका.
सामाजिक दृष्टीकोन
- भक्ती मार्गाचे अनुसरण अंतिमत: ज्ञानाची प्रचीती देणारे ठरते. शेवटी आत्म साक्षात्कार महत्वाचा तो सुलभ मार्गाने होणार असेल तर तोच निवडणे हा विवेक ठरतो ही भूमिका.
- रूढ अर्थाने भोळा भाव ही ज्ञानेश्वरांची भूमिका नव्हती. डोळस भक्तीचा आग्रह होता.
- अंधश्रद्धा, अनावश्यक रूढी, अज्ञानाचा आधार घेत होणारी पिळवणूक यावर उत्तर म्हणून भक्तीमार्ग
- त्या काळात जातिभेद, अस्पृश्यता, कर्मकांडाचा अतिरेक यामुळे समाज विभागलेला होता.
- भक्तीमार्गात सर्वांना एकत्र आणण्याची क्षमता होती.
- समानता, प्रेम, आणि परस्पर सन्मान या मूल्यांचा भक्ती मार्गाने स्वीकार केला होता.
- या मार्गात जन्माने कोण आहात का प्रश्नच उपस्थित होत नव्हता.
- आत्मकल्याणाची अतीव इच्छा हीच केवळ एकमेव पात्रता होती.
सामाजिक कार्याची मुख्य वैशिष्ट्ये
- ज्ञानसमानता – विद्वत्तेचा हक्क सर्वांना.
- जातिभेद निर्मूलन – व्यवहारात आणि विचारांत.
- वारकरी चळवळ – लोकांना एकत्र आणणारी, धार्मिक लोकशाहीसारखी.
- स्त्री-पुरुष समानतेचा आग्रह – ईश्वरभक्ती सर्वांसाठी खुली.
- लोकभाषेचा वापर – साहित्य आणि तत्त्वज्ञान सर्वांसाठी सुलभ.
- नैतिक मूल्यांचा प्रचार – अहिंसा, सत्य, दया, सेवा.
थोडक्यात – संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तीमार्ग स्वीकारला कारण तोसर्वसमावेशक, सोपा, गीतेला अनुसरलेला, ज्ञानाशी सुसंगत आणि समाजाला एकत्र आणणाराहोता. त्यांनी दाखवलेली भक्ती म्हणजे केवळ भावनिक ओढ नाही, तर सत्यज्ञानाने प्रकाशित झालेली प्रेमभक्ती होती.
संदर्भ:भक्तीचे श्रेष्ठत्व
ज्ञानेश्वरी अध्याय ९ – राजविद्याराजगुह्ययोग
भक्ती वाचुन न पावे I ही गीतेची मूळ वाणी I
- भक्तीची तो मार्ग जिणी I जाण हा अचूक
- स्त्री, शूद्र, अंत्यज, I जरी केला भक्तीभाव भारी I
तया मी त्वरित करी I मोक्षदान प्रसन्न I
ज्ञानेश्वरी अध्याय १२ – भक्तियोग
-
अभंग
योगिया दुर्लभ I तो म्या देखिला साजणी I
|
जो नित्य माझा भजे I अविचल मनी लळा सेजे I
त्याचा मी भार सांभाळी I जन्ममरण हरी I
अध्याय १८ – मोक्षसंन्यासयोग
- साधन न मागे बहु I न कोठें कठिण तप I
भक्ति नामाचा जप I तोचि माझा मार्ग I
हरिपाठ
- योग याग विधी I येणे नोहे सिद्धी I
- वायाची उपाधी I दंभधर्म I
अध्याय १८ – मोक्षसंन्यासयोग
- साधन न मागे बहु I न कोठें कठिण तप I
भक्ति नामाचा जप I तोचि माझा मार्ग I
संत ज्ञानेश्वर – सामाजिक कार्याचा कालक्रम
|
कालावधी / वय
|
घटना / कार्य
|
सामाजिक महत्त्व
|
|
१२७५-७६ (जन्म)
|
महाराष्ट्रातील आपेगाव येथे जन्म. लहानपणापासून पालकांच्या धर्मसंघर्षाचा अनुभव.
|
बालपणापासून समाजातील जातिभेद, संन्यासाच्या नियमांमुळे होणारे अन्याय यांची जाणीव.
|
|
१२८० (५ वर्षे)
|
अल्पवयातच मराठी, संस्कृत, वेद-उपनिषदांचे अध्ययन.
|
विद्वानांची भाषा सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याची पायाभरणी.
|
|
१२८६ (११ वर्षे)
|
पैठण येथे विद्वानांशी चर्चा (पैठण सभा). जातिभेदावर विरोधी भूमिका.
|
बालवयात समाजातील उच्च-नीच भेदाला थेट आव्हान.
|
|
१२८७-८८ (१२-१३ वर्षे)
|
ज्ञानेश्वरीलेखन – भगवद्गीतेचा अर्थ ओवीबद्ध मराठीत.
|
अध्यात्मिक ज्ञान सर्वसामान्यांना त्यांच्या भाषेत मिळवून देणे; ज्ञानाचे सार्वत्रीकरण
|
|
१२८८-८९
|
अमृतानुभवरचना.
|
अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे सरळ भाषेत विवेचन; तत्त्वज्ञानाचा सर्वसामान्यांपर्यंत प्रसार.
|
|
१२८९-९०
|
विठ्ठलभक्तीचा प्रसार, वारकरी संप्रदायाचा पाया भक्कम.
|
सामूहिक वारीची परंपरा बळकट; जात-पात, श्रीमंत-गरीब, स्त्री-पुरुष समानतेचा व्यवहारिक नमुना.
|
|
१२९०-९१
|
कीर्तन-प्रवचनाद्वारे समाजशिक्षण – सत्य, अहिंसा, दया, सेवा यांचा प्रचार.
|
नैतिक आणि सामाजिक मूल्यांची पुनर्स्थापना; गावोगावी लोकजागृती.
|
|
१२९१-९२
|
अन्य संतांशी (नामदेव, चोखामेळा) संवाद; अस्पृश्य भक्तांचा सन्मान.
|
दलित आणि वंचित घटकांना भक्तिमार्गात समाविष्ट करून सामाजिक समता प्रस्थापित.
|
|
१२९३ (२१ वर्षे)
|
अलंकारिक ग्रंथलेखनाऐवजी लोकशिक्षणावर भर; जीवनातील अखेरची यात्रा – अलांदी.
|
सेवा, समर्पण आणि समतेचा आदर्श ठेवून अध्यात्मात एकरूप.
|
परकीय आक्रमण आणि संत ज्ञानेश्वर
- ज्ञानेश्वरांचा काळ : साधारण इ.स. १२७५–१२९६.
- याच काळातदिल्ली सल्तनतदक्षिणेकडे पाय रोवू लागली होती.
- इ.स. १२९६ मध्ये अलाउद्दीन खिलजीने देवगिरीवर आक्रमण केले — हा प्रसंग ज्ञानेश्वरांच्या समाधीच्या सुमारासच घडला.
- त्यामुळे त्या प्रदेशातधार्मिक स्थळांचे विध्वंस, लोकांमध्ये भीती, आणि सामाजिक उलथापालथसुरू होण्याची चिन्हे आधीपासूनच दिसत होती.
- काही वारकरी कथांनुसार ज्ञानेश्वरांनी समाधीपूर्वी आपल्या शिष्यांना सांगितले होते कीआगामी काळ कठीण असेल, मठ-मंदिरे उद्ध्वस्त होतील आणि लोक विखुरतील.
- यामुळे वारकरी संप्रदायाची शिकवण"नामस्मरण", वारी, आणिसामुदायिक भक्तीयावर केंद्रित ठेवली, जेणेकरून ती परकीय सत्तेच्या काळात टिकेल.
- परचक्राचा थेट उल्लेख ज्ञानेश्वरीत नसला, तरीअमृतानुभवआणिज्ञानेश्वरीतील काही ओव्यायात अस्थिर काळ, अधर्म, आणि धर्मसंरक्षण याचे संकेत दिसतात (उदा. कलियुगातील अधर्माची चित्रणं).
- लोकपरंपरेतील कीर्तन, अभंग आणि वारकरी आख्यायिकांत “शत्रू, दंगल, मठांचा नाश” याचा संदर्भ भविष्यातील इशाऱ्यासारखा दिलेला आहे.
- ज्ञानेश्वरांसारख्या संतांना सामाजिक आणि राजकीय घडामोडींची तीव्र जाणीव असते; त्यांना फक्त “धर्माचा अंतर्भूत संकटकाळ” नव्हे, तरसमाजाचा मनोबल टिकवण्याची गरजअधिक महत्त्वाची वाटत होती.
- म्हणूनच त्यांनी भक्तीमार्ग लोकाभिमुख, खुला आणि जातिभेदविरहित केला — जेणेकरून तो कोणत्याही सत्तेच्या बदलात टिकून राहील.
- विश्व संवाद केंद्र वृत्तसेवा (team vsk)
Share With Friends
अभिप्राय
अभिप्राय लिहा
