विश्व संवाद केंद्र - पुणे
14 days ago
राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या स्वयंसेवकांचे महिला कार्यातील योगदान!
भारतवर्षाचा मूळ विचार स्त्री-पुरुषांच्या परस्पर पूरकता (एकमेकांना पूरक असणे) यावर आधारलेला आहे. जसे शिव आणि शक्ती या दोहोंमुळे पूर्णत्व प्राप्त होते, तसेच समाजाचा विकासही स्त्री आणि पुरुषांच्या एकत्रित प्रयत्नांतूनच शक्य आहे. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या (RSS) विचारातही हाच भाव स्पष्टपणे दिसतो.
- भाग्यश्री (चंदा) साठये
संघ शताब्दीच्या निमित्ताने सध्या देशभरात संघाच्या विविध आयामांची माहिती, विजयादशमीचे कार्यक्रम, संघाचा इतिहास आणि वर्तमान यावर मोठ्या प्रमाणावर चर्चा सुरू आहे. या चर्चांमधील एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे "संघ आणि महिला." याच संदर्भात, शताब्दी वर्ष पूर्ण होण्याच्या पूर्वसंध्येला "संघाचे महिला कार्यात योगदान" हा विषय मांडावा, असा विचार मनात आला.
या लेखासाठी निमित्त ठरलेला एक प्रसंग आहे. तीन दिवसांपूर्वी पुण्यात राष्ट्र सेविका समितीचे सहा सघोष पथसंचलन झाले. संचलन स्थानी जाण्यासाठी मी एका गाडीत बसले. गाडी चालवणारे एक संघ कार्यकर्ते होते. गाडीत त्यांच्यासोबत आणखी पाच सेविका होत्या. गाडी चालवताना त्यांनी आपल्या पत्नीला सहजपणे सांगितले की, "पुढील वर्षी गाडी चालवणारीही महिलाच असेल, तर तुमच्या संचलनात एक सेविका वाढेल." पुढे ते म्हणाले, "पुढच्या वेळी आपल्या सोसायटीमधून कमीतकमी १५ महिला संचलनात सहभागी होतील, यासाठी आपण प्रयत्न आणि संपर्क करू."
तेव्हा माझ्या मनात विचार आला, यांच्यासारखे हजारो संघ कार्यकर्ते महिलांचे कार्य वाढावे म्हणून विचार करत असतील, म्हणूनच आज हे कार्य एवढे व्यापक झाले आहे. अनेक कार्यकर्ते इतकी प्रभावी भूमिका बजावतात आणि सहयोग करतात की, आम्ही गंमतीने त्यांना "समितीचे स्वयंसेवक" म्हणतो!
परस्पर पूरकतेची महान परंपरा
आज संघाच्या प्रेरणेने समाजाच्या विविध क्षेत्रांत ३२ संघटना कार्यरत आहेत. यापैकी ३१ संघटनांमध्ये महिला आणि पुरुष दोघेही काम करतात. देशाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये आज महिलांचा जो वाढता सहभाग आणि सक्रियता दिसत आहे, त्यामध्ये स्त्रियांसोबतच पुरुषांची भूमिकाही तेवढीच महत्त्वपूर्ण आहे. भारताच्या इतिहासात महर्षी कर्वे, दयानंद सरस्वती, महात्मा फुले अशा अनेक समाजसुधारकांनी महिलांच्या समस्या दूर करण्यासाठी खूप प्रयत्न केले. परस्पर पूरकता हीच आपल्या देशाची परंपरा राहिली आहे आणि संघकार्य याच परंपरेचे वहन करते.
संघाचे महिला कार्यातील योगदान हा विषय संघाचे संस्थापक पूजनीय डॉक्टर हेडगेवारजींच्या जीवनापासून सुरू होतो. महर्षी कर्वे यांच्या महिला विद्यापीठासाठी धनसंग्रह करणे असो किंवा विधवा पुनर्विवाहाला अनुमोदन देणे असो, या दोन्हीमध्ये डॉक्टर हेडगेवारजींची सक्रिय भूमिका होती.
डॉक्टरांनीच राष्ट्र सेविका समितीच्या संस्थापिका वंदनीय लक्ष्मीबाई केळकर यांना महिलांसाठी स्वतंत्र संघटना सुरू करण्याचा सल्ला दिला. इतकेच नव्हे तर, "आम्ही तुम्हाला या कामात पूर्ण सहकार्य करू," असे आश्वासन दिले, जे आजपर्यंत कायम आहे. समितीच्या कार्यक्रमांची रचना करताना ती महिलांच्या स्वभावानुसार असावी, असेही त्यांनी सुचवले होते. यातून डॉक्टरजींची महिलांविषयीची दूरदृष्टी स्पष्ट होते.
संघ स्वयंसेवकांची कृतीशील भूमिका
संघाच्या एकात्मता स्तोत्रातील दहाव्या आणि अकराव्या श्लोकांमध्ये भारतवर्षातील १५ तेजस्वी महिलांचे वर्णन आहे, ज्यांचे स्मरण स्वयंसेवक दररोज करतात. हे स्मरण स्वयंसेवकांना प्रेरणा देत असेल की त्यांनी आपल्या घरातील महिलांनाही समाजकार्यात सक्रियपणे जोडावे. समाज परिवर्तनाची सुरुवात स्वतःच्या कुटुंबातून होते.
असे हजारो स्वयंसेवक आहेत, ज्यांनी आपल्या आई, पत्नी, मुलगी, बहिण यांना समाजकार्यात आणले, प्रोत्साहन दिले आणि सक्रिय केले. जेव्हा एखाद्या कुटुंबात किंवा संघटनेच्या कार्यालयात महिलांची बैठक असते, तेव्हा चहा बनवणे, नाश्ता देणे, जेवण वाढणे—ही कामे घरातील पुरुष आणि विविध संघटनेतील बंधू कार्यकर्ते करतात.
अनेकदा माता-भगिनींसाठी वाहतूक आणि ये-जा करणे हे एक आव्हान असते. समितीच्या शाखा, संस्कार केंद्रे, सेवाकार्य, विविध कार्यक्रम किंवा बैठका असोत, महिलांना वेळेवर घेऊन जाणे आणि सुखरूप परत आणणे हे काम अनेक बंधू करतात. कधीकधी बैठका उशीरा रात्रीपर्यंत चालतात, अशा वेळी सर्व महिला आपापल्या घरी सुरक्षित पोहोचल्याची काळजी हे बंधू कार्यकर्ते घेतात.
समितीच्या सुरुवातीच्या काळात शारीरिक पाठ्यक्रम आणि घोष वादन यांचे प्रशिक्षण बंधूंनीच दिले. शारीरिक शिक्षणाचा एक उद्देश "स्व-संरक्षण" हा आहे. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेच्या एका कार्यकर्तीने सांगितले की, एकदा महाविद्यालयात विद्यार्थ्यांचे आंदोलन सुरू होते आणि थोडी मारामारी झाली. तेव्हा त्वरित विद्यार्थी परिषदेच्या तेथील विद्यार्थ्यांनी आपल्यासोबतच्या मुलींना मध्यभागी घेतले, त्यांना कोणतीही इजा होऊ नये म्हणून घेरून उभे राहिले आणि स्वतः तो धोका पत्करला. परस्पर पूरकतेचा हा भाव अशा प्रसंगांतून दिसतो.
व्यवस्थापनापासून ते प्रशिक्षणापर्यंत सहयोग
अनेक संघटनांमध्ये महिलांचे वेगळे अभ्यास वर्ग, अधिवेशन, संमेलने होतात. अशा कार्यक्रमांमध्ये संपूर्ण व्यवस्थापन व्यवस्थित पार पडावे यासाठीही बंधू कार्यकर्ते काम करतात. जड सामान उचलणे, व्यासपीठावर बॅनर लावणे, पाण्याची व्यवस्था करणे, परिसराची सुरक्षा, वाहतूक व्यवस्था करणे, पाकशाळेसाठी साहित्य आणणे किंवा धनसंग्रह करणे असो—बंधू कार्यकर्ते या कामात स्वतःहून पुढाकार घेतात.
२००५ साली नागपूरमध्ये जेव्हा समितीचे १०,००० सेविकांचे संमेलन झाले, तेव्हा विदर्भातील एका ज्येष्ठ संघ कार्यकर्त्यांनी एक महिनाभर रोज दिवसभर येऊन सहकार्य केले. १९८६ च्या समितीच्या अखिल भारतीय संमेलनात मुसळधार पावसामुळे निवासस्थानाचे मोठे नुकसान झाले. त्या परिस्थितीत, तत्कालीन सरसंघचालक पूजनीय बाळासाहेब देवरसजींनी पूर्ण काळजी घेऊन त्वरित अनेक संघ कार्यकर्त्यांना मदतीसाठी पाठवले.
संघटनांचे जेव्हा ७ दिवसांचे किंवा १५ दिवसांचे प्रशिक्षण वर्ग चालतात, तेव्हा आपल्या घरातील मुलगी, बहीण, पत्नी त्या वर्गात जावी, यासाठी अनेक स्वयंसेवकांचा आग्रह असतो. महिलांचे मन वळवणे, अर्ज देणे, अभ्यास घेणे अशी भूमिकाही ते बजावतात.
मोठ्या सर्वेक्षणांमध्ये आणि उपक्रमांमध्ये सक्रियता
कुठे नवी शाखा सुरू करायची आहे, महिला मिलन सुरू करायचे आहे, नवीन संपर्क करायचा आहे, तेव्हा संघ स्वयंसेवक संपर्क सूत्र म्हणून काम करतात. नवीन गाणी शिकवणे, खेळ शिकवणे, भाषणाची तयारी करणे, कार्यालयीन व्यवस्था सांभाळणे असे काम करणारेही अनेक बंधू आहेत. समन्वय बैठकीत आल्यावर महिलांच्या व्यवस्थेची चिंता करणे, त्यांना बोलण्यासाठी, लिहिण्यासाठी प्रोत्साहन देणारे अनेक ज्येष्ठ बंधू कार्यकर्ते आहेत.
महिला समन्वयने सन २०१८ मध्ये "Status of Women in India" नावाचे एक मोठे सर्वेक्षण देशातील ७४,००० महिलांचे केले. यात १६ संघटनांच्या महिलांनी काम केले. हे सर्वेक्षण यशस्वी करण्यात संघ आणि विविध संघटनांच्या बंधू कार्यकर्त्यांची खूप मोठी भूमिका होती.
संघ शताब्दीनिमित्त गतवर्षी देशभरात ४७२ महिला संमेलने झाली, ज्यात ५,७५,७४० महिला सहभागी झाल्या. या संमेलनांना यशस्वी करण्यासाठी संघ आणि विविध क्षेत्रांतील बंधूंचा चांगला सहभाग होता. एका संमेलनात भोजन कमी पडल्यावर एका संघचालकांनी स्वतः पीठ मळायला सुरुवात केली. अनेक मोठ्या उत्सवांत, कार्यक्रमांत रस्सीचे ध्वज लावणे, फोटोग्राफी, व्हिडिओ बनवण्याचे काम बंधू करतात. आंध्र प्रांतातील १३ संमेलनांचे व्हिडिओ बनवण्याचे काम एका कार्यालय प्रमुखाने रात्रभर जागून केले. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास, महिला समन्वयाच्या माध्यमातून देशात महिला कार्य वाढवण्यासाठी संघाचे मोठे योगदान आणि दिशादर्शन होत आहे.
गेल्या वर्षी लोकमाता अहिल्यादेवींच्या जन्म त्रिशताब्दी वर्षानिमित्त देशभरात एक लाखांहून अधिक कार्यक्रम झाले. या त्रिशताब्दी कार्यक्रमाच्या बीजारोपणालाही असाच एक प्रसंग निमित्त ठरला! पुणे येथील एका संघाच्या शाखेचे कार्यालय नूतनीकरणासाठी काही दिवस समोरील अहिल्यादेवी हायस्कूलमध्ये लागले होते. तेथील एका संघ प्रचारकांनी विचार केला की, जिथे शाखा चालते आहे, त्या अहिल्यादेवींचे सविस्तर चरित्र वाचूया. त्यांच्या या चरित्र वाचनामुळेच हे बीज एका मोठ्या वटवृक्षात बदलले आणि लोकमाता अहिल्यादेवींचे प्रेरक जीवन जनसामान्यांपर्यंत पोहोचले.
आज संघ आणि विविध संघटनांचे एक लाखांहून अधिक सेवाकार्य देशभरात सुरू आहेत. यात महिलांचा सहभाग आणि सक्रियता मोठ्या प्रमाणावर आहे. कन्याकुमारी जिल्ह्यात १६०० हून अधिक स्वयंसहायता गटांमध्ये ५,००० महिला कार्यरत आहेत, ज्यात बंधूंचे खूप सहकार्य आहे. नैसर्गिक आपत्तींमध्ये आपल्या घरातील महिलांना मदत कार्यासाठी घेऊन जाणे, सहकार्यासाठी प्रेरित करण्याची भूमिका स्वयंसेवक बजावतात.
आधार आणि कर्तव्यनिष्ठा
आपल्या मुलीने संघटनेचे पूर्णकालिक कार्य करावे, प्रचारिका व्हावे यासाठी तिचे मन वळवणे, संबंधित कार्यकर्त्यांशी बोलणे इत्यादी कामे अनेक कुटुंबांतील बंधू करतात. पूर्णकालिक महिला कार्यकर्त्यांची राहण्याची, जेवणाची, येण्या-जाण्याची आणि प्रवासाची काळजी घेणारेही बंधू कार्यकर्ते आहेत. एकदा गुजरात प्रांतात अशा १,४०० महिलांनी ७ दिवस विस्तारक म्हणून वनवासी क्षेत्रात जाऊन कार्य केले. याची प्रेरणा तेथील संघ कार्यकर्ते होते! संघाचे अनेक प्रवासी कार्यकर्ते, प्रचारक विविध कुटुंबांतील माता-भगिनींच्या कामात हातभार लावतात, सुख-दुःखात सहभागी होतात आणि कुटुंबाचा आधारही बनतात.
अखेरीस हे स्पष्ट आहे की, संघ आणि समाजातील विविध संघटनांमध्ये महिला कार्याचा विकास महिलांच्या संकल्प आणि परिश्रमासोबतच बंधू कार्यकर्त्यांच्या सहयोग, प्रेरणा आणि कर्तव्यनिष्ठेमुळेच शक्य झाला आहे. महिला आणि पुरुषांची हीच परस्पर पूरकता आपल्या राष्ट्रीय जीवनाला शक्ती देते आणि समाजाला संतुलन प्रदान करते.
संघ शताब्दीच्या या पावन प्रसंगी, हे कृतज्ञ स्मरण त्या असंख्य स्वयंसेवकांचे आहे, ज्यांनी आपल्या कुटुंबातील आणि संघटनेतील महिलांना प्रोत्साहन दिले आणि प्रत्येक पावलावर सहयोगी बनले. महिला सन्मान, महिला सुरक्षा, महिला स्वावलंबन हा संघासाठी घोषणा नव्हे, तर कृतीचा विषय आहे. जेव्हा महिला-पुरुष समान गती, समान श्रद्धा आणि समान उद्देशाने कार्य करतील, तेव्हाच राष्ट्राचे वैभवशाली चित्र निश्चित होईल.
वास्तविक पाहता, संघ स्वयंसेवकांचे महिला कार्यातील योगदान हा एका लेखाचा नव्हे, तर अनेक पुस्तकांचा विषय आहे. हा लेख वाचल्यानंतर अनेक स्वयंसेवक म्हणतील की, "यात काय मोठी गोष्ट आहे?! हे तर आम्ही करायलाच हवे, हे आमचे कर्तव्य आहे." हे सर्व जाणून घेतल्यानंतरही हा लेख एक कृतज्ञता आहे. संघाचे एक गीत आहे... मैं जग में संघ बसाऊं, मै जीवन को बिसराऊं।
संघ शताब्दीच्या निमित्ताने अशा प्रकारचे कार्य करणाऱ्या प्रत्येक स्वयंसेवक बंधूला कृतज्ञतापूर्वक अभिवादन!
— भाग्यश्री (चंदा) साठये
(हिंदी लेखाचा हा स्वैर अनुवाद आहे)
- विश्व संवाद केंद्र - पुणे
Share With Friends
अभिप्राय
अभिप्राय लिहा
